Targowa 19 i 21, część 4: Wnioski

Fakty są takie: kamienice z początku XX wieku, które w dobrym stanie przetrwały wojnę i doczłapały jakoś do końca Peerelu, w III RP, w czasach współczesnych, zostały doprowadzone do ruiny. Ich właścicielem, który za to odpowiada, było wówczas lub wciąż jest miasto Warszawa.

O wartości budynku jako zabytku nie decyduje tylko jego samoistna wartość, ale też jego kontekst. Stuletnia kamieniczka o skromnej architekturze co innego jest warta, gdy stoi w przypadkowym miejscu, co innego, gdy od stu lat współtworzy rynek Starego Miasta.

Wydaje mi się – proszę mnie poprawić, jeśli się mylę – że Targowa jest jedyną z głównych ulic przedwojennej Warszawy, która wojnę przetrwała w niemal nienaruszonym kształcie. Oczywiście rangi przedwojennej Targowej nie sposób porównywać z głównymi ulicami Warszawy lewobrzeżnej, ale z nich albo nie zostało nic, albo tylko krótkie fragmenty, albo też stanowią w znacznej części powojenną fantazję na motywach historycznych.

Patrzę na plan Warszawy z roku 1910 – jako „główne ulice” określę umownie te, którymi jeździł wówczas tramwaj elektryczny. To – pomijam króciutkie odcinki ­– Aleje Jerozolimskie, Marszałkowska, Trakt Królewski (wtedy chyba nie używano tej nazwy) od Placu Krasińskich do Placu Unii przez Bagatelę, Twarda, Żelazna, Leszno, Chłodna, Nowowiejska, Złota, Królewska, Powązkowska, Dzika, Karmelicka, zupełnie już dziś fantastyczny ciąg Plac Muranowski – Nalewki – Bielańska – Senatorska – Przechodnia – Graniczna – Plac Grzybowski – Bagno – Świętokrzyska. Mokotów nie należał jeszcze do Warszawy, ale tramwaj jeździł już także Puławską. Kilka z tych ulic w ogóle nie istnieje, inne istnieją, lecz nie zachował się przy nich żaden budynek. Część zachowała po kilka kamienic albo jedną pierzeję na niedługim odcinku, jak Aleje Jerozolimskie. Trakt Królewski został odbudowany, ale w wielu miejscach jest (piękną, owszem) architektoniczną baśnią. Najlepiej z wymienionych zachowała się Bagatela, ta ma jednak dwieście metrów. (Puławska, w większości zachowana, ma zabudowę od Targowej dużo młodszą). Na Pradze zaś w 1866 roku pierwszy w Warszawie konny tramwaj jechał Aleksandrowską (Zygmuntowską), Targową i Kijowską do dworca. Przez kolejne siedemdziesiąt osiem lat, licząc do 1944, Targowa była jedną z głównych żył tego organizmu, mimo że młodszą i mniej szacowną od wyżej wymienionych. Z wojny wyszła niemal bez zniszczeń. Peerel też obszedł się z nią, koniec końców, nie najgorzej – większych wyburzeń było tu mało, nie postawiono bloków w takiej liczbie i skali, by przygnieść otoczenie. A dziś ta ulica się rozpada. Na naszych oczach jest niszczona, mimo że formalnie chroni ją (od czterech lat!) rejestr zabytków.

W latach, gdy coraz gorzej ocenia się powojenne niszczenie dawnej zabudowy miasta – to, które spowodowane było nie przez wojnę, a przez ideologię polityczną (krótko) bądź estetyczną (długo), bądź też przez podporządkowanie miasta ruchowi samochodowemu – dopuszczamy zarazem, by kolejne fragmenty dawnego miasta znikały.

Oczywiście można rzucić frazę typu: „nie każda stuletnia rudera jest istotnie zabytkiem wartym ratowania”. Jeśli z wystroju architektonicznego zostaje tyle, to słowo „rudera” może się komuś wydać na miejscu. Ta rudera jest jednak ruderą nie dlatego, że ma sto lat, lecz że od lat siedemdziesięciu nie remontowano w niej nic, może poza pękniętymi rurami. Są w Europie miasta nie mniejsze od Warszawy i w porównaniu z nią bogate, w których budynki stuletnie należą do młodszych. A nawet w Warszawie średni wiek kamienic przy wielu ulicach Śródmieścia Południowego jest podobny co dwóch opisywanych. Tam jednak co jakiś czas przynajmniej je tynkowano.

Wnioski: po pierwsze, tak kończą utopie. Początkiem całego bagna jest szlachetne przekonanie kilku panów, że własność prywatna jest złem, a państwo – rozumem wcielonym. Warto o tym pamiętać, bo utopie wciąż są żywe, nawet jeśli przemianowały się na „krytyki”.

Po drugie, o czym już pisałem, Peerel trwał czterdzieści cztery lata, a III RP trwa już dwadzieścia cztery. Jeśli ktoś nie interesuje się polityką, bo sądzi, że interesy i abstrakcje, o których debatują panowie w Sejmie, na jego osobiste życie i bezpośrednie otoczenie nie mają wpływu, to jest w głębokim błędzie. Stan kamienic takich jak opisywane jest w znacznej mierze konsekwencją braku systemowej reprywatyzacji. Państwu nie opłaca się remontować kamienic, co do których nie jest pewne, czy je posiada, a zaraz może je stracić. Prywatnemu właścicielowi, który kamienicę odzyskuje (uczciwie lub nieuczciwie), nie opłaca się jej remontować, bo po siedemdziesięciu latach państwowej własności otrzymuje zupełną ruinę. Jeśli ruina ta jest na dodatek zabytkiem – najbardziej opłaca się ją spalić. Co więcej, urzędnikom jest wygodnie, bo na wiele rzeczy mają wymówkę. Jeśli na przykład pewien polityk wskutek osobistej niechęci nie chce budować Muzeum Sztuki Nowoczesnej albo chce wywalić do kosza uchwalony już plan zagospodarowania Placu Defilad – proszę bardzo, jest wymówka: „roszczenia” dwadzieścia cztery lata po końcu komunizmu. Tak to trwa, ale przecież nie musiało i nie musi tak być. O ile wiem, w Czechach czy wschodnich Niemczech reprywatyzacja jest procesem zakończonym, a sprawy własnościowe są uregulowane. Warto też przypomnieć, że nie jest tak, by w Polsce nikt w tej sprawie nic nie robił. W roku 2001 uchwalono ustawę reprywatyzacyjną, ale ówczesny prezydent ją zawetował. Ponieważ nie chcę, by ten blog był odbierany jako polityczny, daruję sobie wymienianie nazwiska tego prezydenta.

Uff. Trzeba trochę przewietrzyć z tej praskiej stęchlizny. Następny post będzie o jakiejś zieleni miejskiej chyba, o ptasim śpiewie, albo może na lewy brzeg się przespaceruję…